Ocena oddziaływania na klimat oraz różnorodność biologiczną w procedurze OOŚ

W ostatnim czasie coraz więcej inwestorów, realizujących różnego rodzaju przedsięwzięcia wymagające uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, spotyka się w postanowieniach stwierdzających konieczność wykonania oceny oddziaływania na środowisko z wymogiem dokonania oceny wpływu inwestycji na klimat i adaptację zmian do klimatu oraz wpływ na bioróżnorodność.

Co kryje się pod tym pojęciem? Na co zwrócić szczególną uwagę? Jakie są podstawy prawne? Jakie inwestycje wymagają takiej oceny? Co powinno znajdować się w takiej ocenie? Postaram się wyjaśnić te kwestie w dalszej części niniejszego artykułu, który został opracowany głównie w oparciu o materiały Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska.

Na wstępie należy wyjaśnić kilka pojęć związanych z tym tematem:
• łagodzenie zmian klimatu – taki sposób planowania, realizacji, eksploatacji i likwidacji przedsięwzięcia, który nie przyczynia się do pogłębiania się zmian klimatu;
• adaptacja do zmian klimatu – taki sposób planowania, realizacji, eksploatacji i likwidacji przedsięwzięcia, aby było ono optymalnie przystosowane do postępujących zmian klimatu, jak również by nie powodowało zwiększenia wrażliwości elementów środowiska na zmiany klimatu;
• różnorodność biologiczną – zgodnie z art. 2 Konwencji o różnorodności biologicznej: zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów pochodzących m.in. z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz zespołów ekologicznych, których są one częścią. Dotyczy ona różnorodności w obrębie gatunku (różnorodność genetyczna), pomiędzy gatunkami oraz pomiędzy ekosystemami.

Konieczność uwzględniania łagodzenia zmian klimatu i adaptacji do jego zmian w ocenie oddziaływania na środowisko spowodowana jest obserwowanymi w ostatnich dziesięcioleciach skutkami zmian klimatu, polegającymi m. in. na wzroście temperatury oraz zwiększeniu częstotliwości i skali ekstremalnych zjawisk pogodowych.
W polskich dokumentach strategicznych dotyczących klimatu, jako najbardziej wrażliwe na zmiany klimatu wskazano dziedziny/obszary takie jak gospodarka wodna, rolnictwo, leśnictwo, różnorodność biologiczna, zdrowie, energetyka, budownictwo i gospodarka przestrzenna, obszary zurbanizowane, transport, obszary górskie i strefy wybrzeża. Pamiętać jednakże trzeba, że kwestie związane ze zmianami klimatu dotyczyć mogą również przedsięwzięć z innych dziedzin/obszarów. Jednakże każde przedsięwzięcie wymaga w tym zakresie indywidualnej oceny.
Jednym z najpoważniejszych europejskich problemów środowiskowych jest utrata różnorodności biologicznej. Badania w tym zakresie wskazują pięć głównych czynników mających wpływ na różnorodność biologiczną: utratę i fragmentację siedlisk, nadmierną eksploatację i niewłaściwe wykorzystanie zasobów naturalnych, zanieczyszczenia, inwazyjne gatunki obce oraz zmiany klimatu. W Europie narzędziem ochrony różnorodności biologicznej są obszary Natura 2000, ale pamiętać trzeba, iż ochrona ta realizowana jest również poprzez ochronę gatunków i siedlisk poza obszarami Natura 2000, a w Polsce również poprzez inne formy ochrony przyrody oraz regulacje środowiskowe.

Obowiązek uwzględniania kwestii klimatu i bioróżnorodności w ocenie oddziaływania na środowisko dotyczy:
• projektów dokumentów (planów, programów, strategii) – w trakcie strategicznej oceny oddziaływania na środowisko,
• planowanych przedsięwzięć (wymienionych w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko), – w trakcie oceny oddziaływania na środowisko.

Co ciekawe, taka analiza nie jest wymagana bezpośrednio w ocenie oddziaływania na obszar Natura 2000, jeśli przedsięwzięcie nie było wymienione w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r., chyba że powoduje ono oddziaływanie na przedmioty ochrony obszaru, jego integralność lub spójność sieci Natura 2000.

Powyższe obowiązki uwzględniania łagodzenia zmian klimatu i adaptacji do jego zmian oraz różnorodności biologicznej wynikają m. in. z aktów prawnych i dokumentów takich jak:
• ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko,
• ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska,
• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko,
• Dyrektywa 2014/52/UE z dnia 16 kwietnia 2014 r. zmieniająca dyrektywę 2011/92/UE w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko (Dyrektywa zmieniająca weszła w życie 15 maja 2014 r., a państwa członkowskie mają czas na transpozycję jej przepisów do 16 maja 2017 r.).

Analiza oddziaływań przedsięwzięcia związanych ze zmianami klimatu (łagodzenie i adaptacja do zmian klimatu) oraz bioróżnorodnością dotyczy wszystkich etapów inwestycyjnych: planowania, przygotowania, eksploatacji, likwidacji przedsięwzięcia. Na etapach tych konieczne jest rozpoznanie, oszacowanie i ewentualne zminimalizowanie lub skompensowanie wszystkich oddziaływań pośrednich i bezpośrednich. Należy uwzględnić zarówno oddziaływania negatywne jak i pozytywne.

Badając czy przedsięwzięcie nie będzie przyczyniać się do pogłębiania się zmian klimatu należy uwzględnić m. in. elementy takie jak:
• bezpośrednie emisje gazów cieplarnianych powodowane przez przedsięwzięcie – technologie, sposób ogrzewania, sposób nawożenia (np., ograniczenie wykorzystania azotu w nawozach, zarządzanie metanem),
• bezpośrednie emisje gazów cieplarnianych powodowane przez działania towarzyszące przedsięwzięciu – wytwarzanie odpadów, gospodarka odpadami (np. energia ze spalania odpadów lub wytwarzanie biogazu ze ścieków i osadów), wylesianie – utrata siedlisk powodujących sekwestrację dwutlenku węgla),
• bezpośrednie emisje gazów cieplarnianych powodowane przez transport towarzyszący przedsięwzięciu – lokalizacja, transport materiałów na etapie budowy, transport na etapie eksploatacji (np. transport towarów, transport odpadów, podróże osób – ich liczba i długość, dostęp do transportu publicznego, transport rowerowy, wspólna jazda samochodami, pojazdy elektryczne),
• działania skutkujące pochłanianiem gazów cieplarnianych (np. zalesianie, zmiana sposobu użytkowania terenu, ochrona terenów zielonych, podmokłych – pozyskiwanie metanu do produkcji biogazu),
• działania skutkujące zmniejszaniem emisji gazów cieplarnianych – (np. technologie, korzystanie z odnawialnych źródeł energii, wykorzystanie materiałów budowlanych pochodzących recyklingu/odzysku),
• pośrednie emisje gazów cieplarnianych związane z zapotrzebowaniem na energię towarzyszącym przedsięwzięciu (np. związane ze stosowaną technologią, na potrzeby ogrzewania czy chłodzenia budynków, oświetlenie, zastosowanie naturalnej izolacji, okien skierowanych na południe, pasywnej wentylacji, czy żarówek energooszczędnych, inne elementy energochłonne).

Analizując przedsięwzięcie pod kątem przystosowania do postępujących zmian klimatu należy uwzględnić m. in. elementy związane z klęskami żywiołowymi takimi jak:
• powodzie – analiza np. lokalizacji, konstrukcji, awaryjnego zasilania,
• pożary – poprzez np. konstrukcję, zagospodarowanie terenu – przecinki, systemy awaryjne, ognioodporne materiały budowlane, służby kryzysowe, drogi ewakuacyjne,
• fale upałów – poprzez np. konstrukcję, zagospodarowanie terenu – zacienienie, dachy pokryte roślinnością, klimatyzację, ochronę zbiorów, ochronę przeciwpożarową, zapewnienie wody dla zwierząt, ingerencję w obieg powietrza, pochłanianie lub generowanie wysokich temperatur – wyspy ciepła, emisje lotnych związków organicznych i tlenków azotu, materiały budowlane odporne na wysokie temperatury, materiały pochłaniające lub odbijające światło słoneczne – rodzaj, kolor,
• susze – poprzez np. systemy oszczędzania wody – technologiczne i bytowe, gromadzenie wód deszczowych i roztopowych, przygotowanie na mniejszą dostępność i gorszą jakość wody oraz zwiększone zapotrzebowanie na wodę, ochronę zbiorów, ochronę przeciwpożarową, lokalizacja na obszarze o dużym zagrożeniu pożarowym, zapewnienie wody dla zwierząt, ochrona krajobrazu (ochrona zieleni), zachowanie ciągłości siedlisk, retencja wodna, zapotrzebowanie przedsięwzięcia na wodę, wpływ na warstwy wodonośne, instalacje oczyszczania ścieków umożliwiające odzysk wody, obieg zamknięty wód technologicznych,
• nawalne deszcze i burze – poprzez np. konstrukcję, odprowadzanie wody, wpływ na retencję powierzchniową, stopień izolacji terenu, zagospodarowanie terenu – zalesienie, tereny zielone, awaryjne zasilanie – energia, woda, sieć teleinformatyczna, ochronę przed podtopieniami – lokalizację, piorunochrony, ryzyko wycieku zanieczyszczeń, wbudowanie zasuw burzowych do systemów odwadniających w celu ochrony wnętrz przed zalaniem na skutek cofnięcia się ścieków, właściwe odwodnienie terenu przedsięwzięcia, służby kryzysowe, drogi ewakuacyjne,
• silne wiatry – poprzez np. konstrukcję, ryzyko przewróconych obiektów w sąsiedztwie np. drzew, masztów, awaryjne zasilanie – energia, woda, sieć teleinformatyczna, służby kryzysowe,
• katastrofalne opady śniegu – poprzez np. konstrukcję, jej stabilność, awaryjne zasilanie, eksploatację np. usuwanie śniegu z dachów, sposoby usuwania śniegu z chodników i jezdni (i ich wpływ na wody, gleby i roślinność), ochrona przed lawinami,
• fale mrozu – poprzez np. konstrukcję, awaryjne zasilanie – energia, woda, sieć teleinformatyczna, materiały budowlane odporne na niskie temperatury, ochrona przed szkodami wywołanymi zamarzaniem i odmarzaniem – wodociągi, drogi,
• podnoszący się poziom mórz – poprzez np. konstrukcję, lokalizację,
• sztormy, erozja wybrzeża i intruzje wód zasolonych – poprzez np. konstrukcję, lokalizację, zwiększanie erozji, ryzyko wycieku zanieczyszczeń,
• osuwiska – poprzez np. konstrukcję, lokalizację, ochronę powierzchni ziemi (np. poprzez roślinność – hydroobsiew, zadarnienie, drzewa), kanały i dreny odwadniające.

W odniesieniu do wpływu na różnorodność biologiczną każdego przedsięwzięcia należy uwzględnić m. in. elementy takie jak:
• interakcje przedsięwzięcia z chronionymi gatunkami oraz siedliskami gatunków – np. wpływ na liczebność i kondycję populacji, wpływ na niszę ekologiczną gatunku, utrata siedliska, fragmentacja siedlisk, izolacja siedliska, zaburzenie funkcji pełnionych przez siedlisko, wpływ na ekosystem kluczowy dla gatunku, rozprzestrzenianiem się inwazyjnych gatunków obcych,
• interakcje przedsięwzięcia z obszarami chronionymi, których celem jest ochrona gatunków, siedlisk gatunków i ekosystemów – np. analiza zakazów obowiązujących na terenie i otulinie obszaru,
• wpływ przedsięwzięcia na ekosystemy – ich kondycję, stabilność, odporność, fragmentację, skład gatunkowy, gatunki napływowe, mozaikowatość (zadrzewienia śródpolne, żywopłoty, oczka wodne), korytarze ekologiczne,
• wpływ przedsięwzięcia na usługi ekosystemowe, inaczej funkcje ekosystemów (korzyści czerpane z naturalnych ekosystemów np. siedliska dla gatunków, zdolności retencyjne terenów i zbiorników wodnych, zdolności oczyszczania ścieków, zasoby wody, zasoby surowców, minimalizacja oddziaływań klimatycznych – np. zadrzewienia chroniące przed wiatrem, czy zapewniające cień, wartości krajobrazowe, zasoby rekreacyjno-wypoczynkowe),
• interakcje przedsięwzięcia z gatunkami (np. cennymi, rzadkim, wskaźnikowymi, ginącymi, endemicznymi, granicznymi, introdukowanymi, inwazyjnymi, o znaczeniu dla naturalnych procesów – np. zapylania kwiatów) oraz siedliskami tych gatunków – np. wpływ na liczebność i kondycję populacji, wpływ przedsięwzięcia na siedliska gatunku, wpływ na ekosystem kluczowy dla gatunku, rozprzestrzenianie się inwazyjnych gatunków obcych,
• interakcje przedsięwzięcia z siedliskami gatunków – np., utrata siedliska, fragmentacja siedliska, izolacja siedliska, zaburzenie funkcji pełnionych przez siedlisko, wpływ na niszę ekologiczną gatunku, wpływ na ekosystem kluczowy dla gatunku,
• interakcje przedsięwzięcia z elementami środowiska powodujące utratę różnorodności genetycznej.

Zagadnienia związane ze zmianami klimatycznymi i różnorodnością biologiczną w kontekście różnych inwestycji mogących na nie wpływać, będą w coraz większym stopniu wymagane i weryfikowane przez np. Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, dlatego warto zadbać, aby przygotowywana dokumentacja zawierała takie analizy i oceny. Uwzględnienie powyższych kwestii jest już obecnie wymagane przy staraniu się o fundusze unijne, a w niedalekiej przyszłości będą jednym z podstawowych elementów oceny wniosków o takie dofinansowanie.

Firma Ansee Consulting w szerokim wachlarzu usług posiada również analizy z zakresu oceny wpływu przedsięwzięcia na zmiany klimatyczne oraz na bioróżnorodność. Zastosowanie najnowocześniejszych technik i nieszablonowe podejście do każdego projektu pozwala nam ciągle się rozwijać dla Państwa i tym samym wpierać różnego rodzaju przedsięwzięcia realizowane na terenie całego kraju.

mgr Michał Roszyk
Specjalista ds. ocen oddziaływania na środowisko